Tajemnice z muzealnej półki

28.09.2021

Opowieść o typie oftalmometru (często spotykana jest również nazwa keratometr) nazywanego lampą Javala mogłaby być jednocześnie przyczynkiem do innej historii związanej z motywacjami, jakie kierują ludzi na studia medyczne. Emil Javal zdobył wykształcenie inżyniera budowlanego. Prof. Władysław Melanowski w Dziejach okulistyki podaje, że był inżynierem górnictwa [1]. W wieku 29 lat ukończył studia medyczne, do podjęcia których skłoniła go prawdopodobnie frustracja i rozczarowanie związane z leczeniem zeza u ojca i siostry. Zainteresowanie okulistyką skierowało go do Friedricha Wilhelma Ernsta Albrechta von Gräfe, znanego okulisty z Berlina. Po powrocie do Paryża od 1878 do 1900 r. kierował laboratorium okulistycznym na Sorbonie.

Prowadził wiele prac badawczych m.in. nad zezem (z sukcesem leczył siostrę) oraz ruchami gałek ocznych.

Wraz ze swym uczniem i współpracownikiem Hjalmarem Augustem Schiøtzem skonstruował urządzenie zwane oftalmometrem Javala-Schiøtza. Konstrukcja ta, oparta o poprzednie spostrzeżenia na temat związku krzywizny gałki ocznej z wadami wzroku, charakteryzowała się prostotą budowy i funkcjonalnością. Podczas badania rogówka oka traktowana jest jak zwierciadło wypukłe. Oftalmometr rzutuje na rogówkę obrazki (tzw. figury Javala lub inaczej figury schodkowe). Prowadzący badanie dąży do zetknięcia w poziomie odbicia w rogówce dwóch figur tak, aby stanowiły jedną linię. Po obróceniu ramion oftalmometru o 90 stopni odbicia figur mogą pozostać w położeniu niezmienionym względem siebie. Oznacza to, że rogówka jest sferyczna, a pacjent nie ma astygmatyzmu. Nachodzenie na siebie (zbliżają się do siebie) lub rozchodzenie się (oddalają się od siebie) figur Javala wskazuje na zaburzenie krzywizny rogówki powodujące astygmatyzm. Przedstawionej zasadzie działania urządzenia (z zastrzeżeniem pewnych uproszczeń) towarzyszyła łatwość przeprowadzenia badania, niewymagającego specjalnego przygotowania pacjenta.

Rozszerzając opis urządzenia, dodać można, że konstrukcja oftalmometru Javala pozwala również odczytać stopień astygmatyzmu w dioptriach, kąt odchylenia mierzonego południka astygmatyzmu, wielkość promienia i moc refrakcji rogówki, ale bez określenia rodzaju refrakcji (+ czy -), dlatego do określenia pełnej wady refrakcji po porażeniu konieczne było jeszcze badanie akomodacji skiaskopem. Dziś tzn. we wrześniu 2021 r. badania te przeprowadza się komputerowo. Konstrukcję tego oftalmoskopu można uznać za szczytowe osiągnięcie klasycznej optyki, niekorzystającej z możliwości, jakie daje komputerowe wspomaganie badania. Energia elektryczna służy do zasilania żarówki celem rzutowania figur Javala na rogówkę.

W kolekcji Muzeum GUMed znajduje się lampa Javala o historii, która może być ilustracją zmian, jakie zachodziły w polskiej medycynie u schyłku XX w. Przemiany ekonomiczne, szerokie otwarcie na świat, spowodowały stopniowy napływ do krajowych ośrodków medycznych nowych urządzeń i technologii. W klinikach i szpitalach zastępowano dotychczas stosowane urządzania nowszymi modelami. Wiele z wycofanych sprzętów było nadal sprawnych, a w rękach doświadczonego lekarza doskonale służyło leczeniu pacjentów. Tak właśnie stało się z eksponowaną w Muzeum GUMed i widoczną na fotografiach lampą Javala. Wycofana, czyli skasowana ze stanu inwentarza Klinki Chorób Oczu (w istocie ze stanu PSK 1 – czyli Państwowego Szpitala Klinicznego nr 1 – wskazuje na to widoczny numer inwentarzowy na podstawie aparatu) pod koniec lat 90., została zakupiona i przeniesiona do gabinetu okulistycznego, gdzie pracowała aż do 2009 r.

Lampa została przekazana do Muzeum przez dr Irenę Adamczewską. Tekst poświęcony oftalmometrowi powstał dzięki pomocy dr Joanny Matkowskiej-Jankau.

dr Marek Bukowski,

Muzeum GUMed

1. Melanowski Władysław Henryk: Dzieje okulistyki. 1972 r., Warszawa, PZWL, s. 210-216.